Największy cmentarz w Polsce, trzeci w Europie…

Leszek Wątróbski

Cmentarz Centralny zajmuje powierzchnię 173 hektarów.  Rośnie na nim ponad 415 gatunków drzew i krzewów. Dla porównania – Cmentarz Komunalny Północny w Warszawie na Bielanach zajmuje powierzchnię ok. 143 ha. W szczecińskiej nekropolii pochowanych jest ponad 300 tysięcy zmarłych. A do grudnia 1940 roku było ich ok. 117 tys. Znaczny przyrost pochówków nastąpił w czasie II wojny światowej na skutek nalotów bombowych na miasto.

Cmentarz uważany jest obecnie jako jeden z najpiękniejszych parków przyrodniczych Szczecina. Na jego terenie znajduje się wiele dzieł architektury m.in.: wiatrak holenderski czy neoromańska kaplica. A przez jego teren przebiega historyczny trakt, który składa się z 21 stacji umożliwiających dokładne poznanie najciekawszych miejsc tej nekropolii.

Szczecin po zakończeniu II wojny światowej stał się miastem wędrowców, którzy przybywali na ziemie zachodnie z różnych stron Rzeczypospolitej – w tym z Wileńszczyzny – oraz ze strzaskanej wojną Europy. Dziś w Szczecinie mieszka już piąte pokolenie Polaków i dla wielu z nich jest to miasto rodzinne. Ale byli i wciąż są wśród nich i tacy, dla których strony rodzinne są gdzie indziej, daleko, daleko…

HISTORIA CMENTARZA CENTRALNEGO

WKronice Cmentarnej opisana jest historia tego największego cmentarza w Szczecinie i w Polsce.

„Do zakończenia wojny cmentarz posiadał dwie szkółki drzew oraz ogrodnictwo – czytamy w kronice. – W roku 1945 zmarłych chowano na jednej wolnej kwaterze, nazywanej dziś Kwaterą Pionierów. Wtedy też przyjęła się jego obecna nazwa – Cmentarz Centralny, a administrację przejął Zarząd Zieleni Miejskiej. Włączono ponadto cmentarz wojskowy, a wyłączono ogrodnictwo. Przeprowadzono remont uszkodzonych w czasie wojny budynków cmentarnych. Dokonano też remontu ogrodzenia. Najważniejsze przekształcenia związane były z przygotowaniem miejsca na nowe pochówki. Wymagało to radykalnego usunięcia nagrobków niemieckich, dziś systematycznie przywracanych. Zaraz po wojnie było tam kilka skromnych kwater z mogiłami zbiorowymi żołnierzy polskich i radzieckich, które zostały poddane generalnej renowacji”.

W roku 1967 stanął na cmentarzu monumentalny pomnik w kształcie dwóch liter „V” (symbol zwycięstwa), stylizowanych na skrzydła husarskie. Prowadzi do niego alejka obsadzona żywopłotem z cisów, tworząc podział tej części cmentarza na dwie: część polską i część radziecką.

Na Cmentarzu Centralnym znajduje się również niewielka kwatera, gdzie pochowano 33 jeńców belgijskich i 6 jeńców polskich (zmarłych w latach 1939 -1945) oraz tablica pamiątkowa z 39 nazwiskami. Ponadto we wschodniej części nekropolii znajduje się pomnik zwany Krzyżem Żelaznym, wzniesiony zaraz po I wojnie światowej (1920) dla uczczenia pamięci żołnierzy niemieckich. A na skrzyżowaniu ramion krzyża znajduje się litera „W” i data 1914.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    POMNIKI KU CZCI BOHATERÓW

Na terenie cmentarza zwraca uwagę obelisk poświęcony bohaterom września 1939 roku. Jest to głaz wykonany z historycznej szczecińskiej kostki brukowej, na którym widnieje napis: „W Hołdzie Bohaterom Września 1939 Rodacy. Szczecin 1989”. Na głazie umieszczono orła w koronie i dwie pasyjki.

Jest tu ponadto wiele innych miejsc dedykowanych ofiarom ostatniej wojny, cierpieniom narodu polskiego i oczywiście mogił związanych z morzem – bo Szczecin to przecież także i port morski (choć położony ponad 50 kilometrów od morza). Najbardziej zauważalny jest Krzyż Katyński – upamiętniający polskich oficerów zamordowanych w Katyniu w roku 1940, nawiązujący swoim wyglądem do Orderu Virtuti Militari, z przestrzelonym orzełkiem w partii centralnej i żelaznym sznurem u podstawy. Krzyż otaczają kamienie z nazwami obozów, w których przetrzymywani byli polscy żołnierze i oficerowie. Za pomnikiem, na niewielkim murku, umieszczono metalowe tabliczki z nazwiskami ofiar zbrodni katyńskiej. Pomnik odsłonięty został 11 listopada 1990 roku.                                                                                                                                            

Stoi tu także pomnik Sybiraków, poświęcony – jak głosi znajdująca się przy nim tablica – „Pamięci tych, którzy z tajgi Sybiru, łagrów Północy, stepów Kazachstanu nie powrócili na Ziemię Ojczystą”. Inicjatorem budowy monumentu byli szczecińscy sybiracy. Charakterystycznym elementem pomnika jest fragment toru kolejowego symbolizujący drogę wywózki zesłańców. Wzdłuż toru ustawiono słupki z symbolami wyznań religijnych oraz krzyż z datami zsyłek (od 1768 do 1953 roku) i wreszcie znakiem Związku Sybiraków. Obok wybudowano niewysoki mur, na którym umieszczano tabliczki z nazwiskami zesłańców.                                                                                                                                                

Kolejnym pomnikiem nawiązującym do czasów wojny jest pomnik Ofiar Niemieckich Obozów Koncentracyjnych.Wzniesiono go na surowej, betonowej ścianie z widocznymi śladami deskowania i napisem: „W hołdzie pomordowanym w latach 1939-1945 więźniom niemieckich obozów koncentracyjnych, przesiedleńczych i ofiarom gestapo – ku pamięci i przestrodze – byli więźniowie”. Obok, na czarnej marmurowej płycie, widnieją nazwy niemieckich obozów koncentracyjnych.

Jest również tablica „Wilno: krew i łzy”z napisem: „… w hołdzie bohaterskiej polskiej młodzieży szkół licealnych w Wilnie – żołnierzom Związku Wolnych Polaków Armii Krajowej zamordowanym w Ponarach k. Wilna przez oddziały militarne niemiecko-litewskie w latach 1941-1944. Cześć ich pamięci! Młodzież szkół licealnych Szczecina, żołnierze Armii Krajowej”.

Do krzyży polskiej martyrologii należyKrzyż Męczeństwa Narodu Polskiego (Krzyż Grudnia ’70) upamiętniający szczecińskie ofiary wydarzeń grudniowych w roku 1970. Wzniesiono go w pobliżu mogił pięciu osób, które poniosły wówczas śmierć w Szczecinie. Wysoki, drewniany krzyż ustawiony został na kamiennym cokole w kształcie dziobu statku. Na cokole widnieje tablica z napisem: „Bóg Honor Ojczyzna. W rocznicę tragicznych wydarzeń Grudnia ’70 w Szczecinie stawiamy w tym miejscu Krzyż Męczeństwa Narodu Polskiego, który został poświęcony na grobie ks. Jerzego Popiełuszki, symbolizujący walkę wszystkich Polaków o niepodległość naszej Ojczyzny. Mieszkańcy Szczecina”. Krzyż ustawiono z inicjatywy Stowarzyszenia Społecznego Grudzień ’70-Styczeń ’71 w Szczecinie w roku 1999.                                                                                                                             

W centrum Kwatery Kombatantów – wyróżniającej się jednolitymi nagrobkami z krzyżami nawiązującymi do znaku Polski Walczącej – stoi pomnik Kombatantów.Ta abstrakcyjna kompozycja składa się z miniatury skrzydła husarskiego. Całość posadowiona została na granitowym cokole z napisem: „Pamięci Kombatantów”. A z tyłu umieszczono sentencję: „Wieczna chwała tym, którzy walczyli o niepodległość Polski”.                                                                                                                                                      

TYM, KTÓRZY NIE POWRÓCILI Z MORZA

Na cmentarzu są też miejsca związane z morzem i Szczecinem. Najczęściej rodziny marynarzy modlą się i zapalają świeczkę przed pomnikiem „Tym, którzy nie powrócili z morza” – odsłoniętym w roku 1989 z inicjatywy Szczecińskiego Klubu Kapitanów Żeglugi Wielkiej. To właśnie tam co roku odbywa się inauguracja roku akademickiego Politechniki Morskiej (wcześniej Akademii Morskiej). Jego wymowa przenika w każdym symbolu wraku statku tragicznie „wbitego” w molo z pustym pachołkiem. Jest też sztormowa fala, znad której widać maszt-krzyż z zatopionego statku. Przed pomnikiem zaś jest plac wyłożony płytami z datą 1989, ogrodzenie z łańcuchów kotwicznych i latarnie okrętowe. Za pomnikiem stoi półkolisty mur z nazwami statków i nazwiskami tych, którzy zginęli na morzu. W dniu odsłonięcia pomnika było 175 tabliczek z takimi nazwiskami. Dziś jest ich, niestety, dużo, dużo więcej.                                                                                                             

Tuż obok zapalić można lampkę przy pomnikuOfiar Katastrofy Promu „Jan Heweliusz”. Odsłonięty został w przeddzień 20. rocznicy jego zatonięcia. Zginęło wówczas najwięcej marynarzy i pasażerów w dziejach polskiej floty handlowej po II wojnie światowej. I można się tam dopatrzyć podobieństwa do dwóch pochylonych krzyży. Pochylenie to jest nawiązaniem do sylwetek tonących w przechyle statków. Kształt pomnika przypomina także rzymską liczbę „XX” (20. rocznica katastrofy) oraz pochyloną literę „H” (jak „Heweliusz”).                                                                                 

Na terenie szczecińskiej nekropolii leży też głaz poświęcony niemieckim marynarzom z m/s „Augsburg”. Tam, już w czasie I wojny światowej, znajdowały się groby żołnierzy niemieckich. Z tego właśnie okresu zachował się ten głaz poświęcony marynarzom z m/s „Augsburg”, którzy oddali życie za cesarza i ojczyznę w roku 1915. Głaz znajduje się w pierwszym rzędzie nagrobków obok Żelaznego Krzyża.

Na Centralnym Cmentarzu w Szczecinie znajdują się również inne miejsca upamiętnienia, m.in.: Kwatera Zasłużonych, rzeźbiarski akcent „Pamięci Pionierów”, pomnik Pamięci Dzieci Nienarodzonych, pomnik Armii Krajowej czy pomnik Ofiar Nacjonalistów Ukraińskich w latach 1939-1947. Jest też wiele innych grobów, na których w listopadzie – ale nie tylko w tym miesiącu – ludzie zapalają znicze oraz odmawiają modlitwę za zmarłych.