Prelekcja: Polonia na Manhattanie 1918-1939

Zosia Żeleska-Bobrowski

Tomasz Pudłocki jest doktorem habilitowanym, profesorem w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, dyrektorem Archiwum Nauki Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Wykłada w Kolegium Europejskim w warszawskim Natolinie. Posiada na swoim koncie wiele publikacji. Przygotowuje się do napisania monografii o Nowym Jorku.

Jak opowiadał prof. Pudłocki podczas spotkania, Nowy Jork w latach 20. i 30. był największą, 7-milionową, metropolią na świecie ze wspaniałą architekturą modernistyczną i art deco. Był też głównym portem.

W okresie międzywojennym w Nowym Jorku nastąpił rozkwit życia Polonii, a jej wkład w życie miasta był bardzo znaczący. Działało tu wiele organizacji, liderów, a największym jej ośrodkiem był Dom Narodowy przy 19-23 St. Marks Place oraz kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika na 7 St na Manhattanie. Polonia wywalczyła też nazwanie ulicy im. Marii Curie, ale, niestety, po przebudowach miasta już nie istnieje.

Polska diaspora była zróżnicowana finansowo, regionalnie, językowo, mentalnie i pod względem doświadczenia świata. Według spisu z 1920 roku mieszkało tu 145 679 osób urodzonych w Polsce, według spisu z 1930 roku – 238 339.

W latach 1929-33, gdy nastąpił wielki kryzys, wobec niepewności zatrudnienia, pojawiły się kradzieże, zabójstwa oraz samobójstwa ze względu na brak odnalezienia się w nowej rzeczywistości, a także nostalgia, alkoholizm, brak możliwości ściągnięcia rodziny. Szerzyła się prostytucja damska i męska. Aby zapobiegać problemom społecznym, Polacy działali w licznych towarzystwach dobroczynności.

Dom Narodowy był siedzibą licznych organizacji i stowarzyszeń, był miejscem spotkań, koncertów i rodzinnych imprez. Inne centra polskości to: konsulat polski, który kilkakrotnie zmieniał adres, SWAP – Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej powstałe w 1921 roku, Fundacja Kościuszkowska powstała w 1925 roku, założona przez Stefana Mierzwę, Polsko-Amerykańska Izba Handlowa, Koło Polskie, Biuro Podróży Edwarda Witkowskiego, Związek Narodowy Polski, Towarzystwo im M. Konopnickiej, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, Komitety im. Piłsudskiego. Kościół był centrum religijnym, miejscem spotkań, pomocy, wsparcia, wymiany informacji.

W Nowym Jorku przebywali świetni sportowcy; zapaśnicy – Stanisław Cyganiewicz, jego brat Władek Zbyszko Cyganiewicz, który walczył w prestiżowym Madison Square Garden, Leon Ketschell, mający 211 cm wzrostu, oraz Karol Krauser – Polish Apollo, model i Superman we Fleischer Studios.

Znakomicie prosperowała polskojęzyczna prasa. Zaczęła kursować linia Gdynia – Ameryka ze statkami: „Pułaski”, „Kościuszko”, potem „Batory” i „Piłsudski”.

Organizowano liczne bale, na których bawili się nie tylko Polacy, ale i Amerykanie. Już przed I wojną światową powstał Teatr Polski, Kluby Polsko-Amerykańskie, Manhattan Society, YMCA na Greenpoincie i Jamaice, polskie chóry, Towarzystwo Śpiewacze Echo, szkoły muzyczne, Szkoła Baletowa, Koło Przyjaciół Tańców Polskich. Odbywały się liczne koncerty, inicjatywy kulturalne, wystawy sztuki polskiej. Występowali dyrygenci: Emil Młynarski, Leopold Stokowski; pianiści: I.J. Paderewski, Artur Rubinstein; śpiewacy: Jan Kiepura, Adam i Olga Didurowie. Koncerty odbywały się w Carnegie Hall i MET.

Promowano także naukę i kulturę polską wśród Amerykanów i amerykańską wśród Polaków. W 1923 roku powstał Polski Uniwersytet Ludowy, a w 1925 – Katedra Literatury Polskiej na Uniwersytecie Columbia. Rosło zainteresowanie polską sztuką, wystawiano obrazy m.in.: Władysława Teodora Bendy, Wojciecha Kossaka, Tadeusza Styki. Do USA przyjeżdżali liczni naukowcy, pisarze, podróżnicy, m.in.: Maria Skłodowska-Curie, Kazimierz Wierzyński, Bronisław Malinowski. Powstawały filmy z polskim udziałem – Pola Negri od 1922 roku była gwiazdą Hollywood.

W 1939 roku Polska wzięła udział w Wystawie Światowej w Nowym Jorku. Piękny Pawilon Polski był połączeniem tradycji z nowoczesnością. Wystąpili tam najlepsi artyści, pokazano przykłady polskiego przemysłu oraz pomnik Jagiełły dłuta Stanisawa Kazimierza Ostrowskiego. Obecnie dziedzictwo polskie na Manhattanie jest raczej ubogie: pozostały Fundacja Kościuszkowska, Polski Instytut Naukowy (PIASA), SWAP oraz pomnik Jagiełły w Central Parku.

Liczni słuchacze z wielkim zainteresowaniem słuchali tej bardzo ciekawej prelekcji. Profesor podzielił się z nami bardzo dużą wiedzą. Spotkanie jak zwykle ze swadą prowadził redaktor Andrzej Józef Dąbrowski, a przezrocza wyświetlał Igor Wieczorkowski. Obecna również była dyrektor wykonawcza CP-S Agnieszka Granatowska oraz skarbnik CP-S Zbigniew Solarz. Po prelekcji prof. Pudłocki odpowiadał na liczne pytania.